SSRIs bij PMDD: Werking, Dosering en Bijwerkingen

Wat zijn SSRIs en waarom werken ze bij PMDD?

SSRIs (Selectieve Serotonine Heropname Remmers) zijn de meest voorgeschreven en best onderzochte medicamenteuze behandeloptie voor PMDD. Maar waarom werken ze zo goed bij deze specifieke aandoening?

Het unieke werkingsmechanisme bij PMDD

Bij PMDD werken SSRIs op een fundamenteel andere manier dan bij depressie:

Bij depressie:
• Effect na 4-6 weken
• Neurogenese (aanmaak nieuwe hersencellen) nodig
• Continue behandeling essentieel

Bij PMDD:
• Effect binnen 1-3 dagen
• Werkt direct op serotonerge neurotransmissie
• Intermitterende behandeling mogelijk (alleen luteale fase)

Dit snelle effect suggereert dat SSRIs bij PMDD primair werken door de serotoninesystemen gevoeliger te maken voor hormonale schommelingen, niet door structurele hersenaanpassingen.

De rol van allopregnanolone

Tijdens de luteale fase produceert je lichaam allopregnanolone, een metaboliet van progesteron. Bij PMDD reageren de GABA-A receptoren in de hersenen paradoxaal op dit hormoon - in plaats van kalmerend werkt het activerend en angstopwekkend. SSRIs lijken deze abnormale respons te normaliseren.

Welke SSRIs worden gebruikt bij PMDD?

Eerste keus: Sertraline (Zoloft)

Dosering: 50-150 mg per dag Waarom eerst proberen:
• Meeste wetenschappelijk bewijs voor PMDD
• Relatief mild bijwerkingenprofiel
• Goedkope generieke versies beschikbaar
• Flexibel: continu of intermitterend

Effectiviteit: 60-70% van vrouwen heeft significante symptoomvermindering

Tweede keus: Fluoxetine (Prozac)

Dosering: 10-20 mg per dag (laag) of 20-60 mg (standaard) Voordelen:
• Lange halfwaardetijd (blijft lang in lichaam)
• Ideaal voor intermitterende behandeling
• Vaak in studies effectief bij lagere dosis
• Sarafem is specifieke formulering voor PMDD (zelfde werkzame stof)

Bijzonderheid: Door lange werkingsduur kun je stoppen met de pil zodra je menstruatie begint en blijft het beschermend effect enkele dagen.

Andere opties

Paroxetine (Seroxat): 10-30 mg
• Effectief maar meer bijwerkingen
• Moeilijker om te stoppen (ontwenningsverschijnselen)
• Laatste keus vanwege bijwerkingen

Citalopram (Cipramil): 10-30 mg
• Milde optie met weinig bijwerkingen
• Minder onderzoek specifiek voor PMDD
• Goed alternatief bij bijwerkingen andere SSRIs

Escitalopram (Lexapro): 10-20 mg
• Moderne, zuivere versie van citalopram
• Goed getolereerd
• Duurder (nog vaak geen goedkoop generiek)

Continue vs Intermitterende behandeling

Een uniek aspect van PMDD-behandeling is dat intermitterende (alleen luteale fase) behandeling net zo effectief kan zijn als continue behandeling.

Continue behandeling (dagelijks)

Voordelen:
• Stabiele medicijnspiegels
• Geen risico op vergeten te starten
• Kan ook helpend bij onderliggende angst/depressie
• Eenvoudiger schema

Nadelen:
• Meer bijwerkingen (continu aanwezig)
• Hogere kosten
• Bij stoppen meer kans op ontwenning

Wanneer kiezen:
• Bij onderliggende angststoornis of depressie
• Als je moeite hebt met timing bepalen
• Als intermitterend niet voldoende werkt

Intermitterende behandeling (luteale fase)

Voordelen:
• Minder bijwerkingen
• Lagere kosten (minder pillen)
• Minder hormonale verstoring folliculaire fase
• Makkelijker te stoppen

Nadelen:
• Vereist goede cyclus tracking
• Kan vergeten worden
• Niet geschikt bij onregelmatige cyclus

Wanneer starten:
• 14 dagen voor verwachte menstruatie, OF
• Bij ovulatie (rond dag 14 van 28-daagse cyclus), OF
• Bij eerste PMDD-symptomen

Wanneer stoppen:
• Bij start menstruatie, OF
• 2-3 dagen na start menstruatie

Dosering en starten met SSRIs

Startprotocol

Week 1-2:
• Start met halve standaarddosis (bijv. 25 mg sertraline)
• Let op bijwerkingen
• Neem bij voorkeur 's ochtends bij ontbijt

Week 3-4:
• Verhoog naar standaarddosis indien goed getolereerd
• Evalueer effect (bij intermitterend: na 2 cycli)

Vanaf week 8:
• Dosisaanpassing indien nodig
• Sommige vrouwen hebben hogere dosis nodig

Belangrijke tips

• Neem met eten - vermindert misselijkheid
• Vaste tijd - kan helpen bij onthouden en stabiele spiegel
• Geef het tijd - minimaal 2-3 menstruele cycli voor definitieve beoordeling
• Bijhouden - track symptomen om effect objectief te beoordelen

Bijwerkingen en hoe ermee om te gaan

Eerste weken (meestal tijdelijk)

Misselijkheid (meest voorkomend):
• Komt voor bij 20-30% in eerste week
• Neem medicijn bij eten
• Verdwijnt meestal binnen 1-2 weken
• Gemberther of kleine maaltijden kunnen helpen

Hoofdpijn:
• Vaak tijdelijk
• Blijf goed gehydrateerd
• Paracetamol mag gebruikt worden

Duizeligheid:
• Start met lage dosis
• Sta langzaam op uit bed
• Verdwijnt meestal snel

Slaperigheid of rusteloosheid:
• Pas inname tijdstip aan (ochtend vs avond)
• Kan na 1-2 weken normaliseren

Langdurige bijwerkingen

Seksuele bijwerkingen (20-40%):
• Verminderd libido
• Moeite met orgasme
• Meestal niet erger bij PMDD dan bij depressie
• Bij intermitterende behandeling minder aanwezig

Strategieën:
• Drug holidays (pauze in weekend bij continue gebruik)
• Toevoegen bupropion (Wellbutrin)
• Verlaging dosis
• Switchen naar andere SSRI
• Accepteren als trade-off (symptomen vs bijwerking)

Gewichtstoename:
• Niet consistent aangetoond bij PMDD-doseringen
• Meer kans bij langdurig gebruik hoge dosis
• Intermitterende behandeling heeft lagere kans
• Focus op gezonde leefstijl blijft belangrijk

Emotionele afvlakking:
• Gevoel van minder intense emoties (positief en negatief)
• Komt minder voor bij PMDD-doseringen
• Overweeg dosisaanpassing of switch

Effectiviteit: wat kun je verwachten?

Realistische verwachtingen

Bij 60-70% significante verbetering:
• 50% of meer symptoomvermindering
• Betere emotieregulatie
• Minder intense stemmingswisselingen
• Minder angst en prikkelbaarheid
• Beter dagelijks functioneren

Bij 30-40% onvoldoende effect:
• Minder dan 50% verbetering
• Andere behandeling nodig (ander SSRI, combinatie, hormoontherapie)

Welke symptomen verbeteren het meest?

Sterke verbetering:
• Angst en spanning
• Prikkelbaarheid en boosheid
• Stemmingswisselingen
• Gevoel van overweldigd zijn

Matige verbetering:
• Energie en motivatie
• Concentratie
• Slaap
• Interesse in activiteiten

Minimale verbetering:
• Fysieke symptomen (hoofdpijn, buikpijn)
• Voedingscraving (daar helpen supplementen beter)
• Opgeblazen gevoel (waterretentie)

Combinatiebehandelingen

SSRIs werken vaak beter in combinatie met:

Leefstijlaanpassingen:
• Regelmatige beweging (bewezen synergetisch effect)
• Voldoende slaap (7-9 uur)
• Stressmanagement
• Gezonde voeding met beperking alcohol, cafeïne en suiker in luteale fase

Supplementen: Sommige vrouwen gebruiken supplementen zoals magnesium, vitamine B6, en omega-3. Bespreek supplementen altijd eerst met je zorgverlener.

Psychotherapie:
• Cognitieve gedragstherapie (CGT)
• Mindfulness-based therapie
• DBT-vaardigheden voor emotieregulatie

Het PMDD Veerkracht Programma combineert al deze elementen in een 12-weken programma met dagelijkse ondersteuning.

Andere medicatie indien nodig:
• Anticonceptie (voor hormonale stabilisatie)
• Benzodiazepines (kortdurend, alleen luteale fase)
• Diuretica (voor waterretentie)

Stoppen met SSRIs

Bij continue gebruik

Uitslopen schema (4-8 weken):
• Week 1-2: 75% van dosis
• Week 3-4: 50% van dosis
• Week 5-6: 25% van dosis
• Week 7-8: om de dag 25%, dan stoppen

Bij intermitterende gebruik

• Gewoon stoppen aan einde luteale fase
• Vrijwel geen ontwenningsverschijnselen
• Fluoxetine (Prozac) ideaal door lange halfwaardetijd
• Track je cyclus via DRSP of de PMDD Veerkracht App

Ontwenningsverschijnselen herkennen

"Brain zaps" (elektrische schokjes in hoofd) Duizeligheid en evenwichtsproblemen Griepachtige symptomen Prikkelbaarheid Slaapproblemen Let op: Bij PMDD kunnen terugkerende symptomen lijken op ontwenning. Track je cyclus om onderscheid te maken.

Zwangerschap en borstvoeding

Zwanger willen worden

SSRIs zijn relatief veilig tijdens zwangerschap:

Sertraline en Citalopram:
• Eerste keus tijdens zwangerschap
• Laagste risico op aangeboren afwijkingen
• Overleg altijd met gynaecoloog en psychiater

Paroxetine:
• Vermijd tijdens zwangerschap (kleine verhoogde risico hartkleppen)

Tijdens zwangerschap

Veel vrouwen met PMDD hebben GEEN symptomen tijdens zwangerschap (stabiele hoge hormonen). Overleg met arts over:
• Doorgaan of stoppen SSRI
• Risico/baten afweging
• Monitoren depressie symptomen

Borstvoeding

Sertraline:
• Veiligste keus tijdens borstvoeding
• Minimale hoeveelheid in moedermelk
• Geen aangetoonde effecten op baby

Paroxetine:
• Ook veilig bij borstvoeding
• Alternatief voor sertraline

Bijzondere situaties

PMDD met comorbide depressie/angst

Bij onderliggende depressie OF angststoornis:
• Continue behandeling aangewezen
• Hogere dosis soms nodig
• Combinatie met psychotherapie essentieel

PMDD met ADHD

SSRIs kunnen ADHD-symptomen verergeren in luteale fase:
• Overweeg continue SSRI
• Mogelijk aanpassing ADHD-medicatie in luteale fase
• Goede cyclus-tracking essentieel via de PMDD Veerkracht App

Perimenopauze

PMDD kan verergeren in perimenopauze:
• Continue behandeling vaak beter
• Hogere dosis soms nodig
• Overweeg GnRH-behandeling voor hormoonsuppressie

Kosten en vergoeding

Nederland:
• Alle SSRIs vergoed met basisverzekering (na eigen risico)
• Generieke versies meestal volledig vergoed
• Merknaam soms kleine eigen bijdrage

België:
• Terugbetaling via mutualiteit
• Remgeld afhankelijk van product en mutualiteit

Wanneer SSRI niet werkt: volgende stappen

Als na 3 maandcycli geen significante verbetering:

• Probeer ander SSRI - 30% reageert wel op tweede keus
• Verhoog dosis - sommige vrouwen hebben hogere dosis nodig
• Verander naar continue - als intermitterend niet werkt
• Toevoegen andere medicatie:
- Anticonceptie (hormoontherapie) - Anxiolytica (anti-angstmedicatie)
• Overweeg hormoontherapie - GnRH-analogen of anticonceptie
• Laatste optie: chirurgie - bij ernstige, therapieresistente PMDD

Belangrijke vragen aan je arts

Bij start SSRI-behandeling:
• Welke dosis en wanneer starten?
• Continue of intermitterend behandelen?
• Hoe lang proberen voor evaluatie?
• Wat doen bij bijwerkingen?
• Hoe track ik of het werkt?
• Plan voor zwangerschap (indien relevant)?
• Wat zijn alternatieven als dit niet werkt?

Praktische checklist: Succesvol starten met SSRI

Voor je begint:
• Download tracking app of gebruik DRSP-formulier. De PMDD Veerkracht App helpt je met cyclus tracking en symptoom monitoring. Lees meer over DRSP invullen voor een uitgebreide gids.
• Track 1-2 cycli baseline (zonder medicatie)
• Bepaal cycluslength en timing luteale fase
• Bespreek verwachtingen en zorgen met arts

Eerste maand:
• Start lage dosis met eten
• Neem elke dag zelfde tijd
• Noteer bijwerkingen eerste week
• Verhoog dosis na 1-2 weken (volgens afspraak)
• Blijf symptomen bijhouden

Maand 2-3:
• Evalueer symptoomverbetering (vergelijk met baseline)
• Bespreek bijwerkingen met arts
• Overweeg dosisaanpassing indien nodig
• Bepaal definitief behandelplan

Langdurig:
• Jaarlijkse evaluatie nodig/werking
• Overweeg uitslopen als 6-12 maanden symptoomvrij
• Monitor of intermitterend mogelijk wordt

Wetenschappelijke bronnen en verder lezen

Deze informatie is gebaseerd op:
• DSM-5-TR criteria voor PMDD
• ISPMD (International Society for Premenstrual Disorders) richtlijnen
• Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG) protocollen
• Cochrane Review over SSRIs bij PMDD (2013, geüpdatet 2023)
• Peer-reviewed onderzoeken gepubliceerd in Journal of Clinical Psychiatry, Obstetrics & Gynecology

---

*Dit artikel is bedoeld voor educatieve doeleinden en vervangt geen medisch advies. Bespreek altijd behandelopties met je arts of gynaecoloog. PMDD Veerkracht is geen medische instelling maar biedt ondersteuning en informatie voor vrouwen met PMDD.*

Laatste update: November 2024 Leestijd: 15 minuten Medisch gereviewed: In afwachting