GnRH Analogen voor PMDD: Lupron, Zoladex en Chemische Menopauze

Wat zijn GnRH-analogen?

GnRH-analogen (Gonadotropine-Releasing Hormone analogen) zijn medicijnen die de hormoonproductie van je eierstokken volledig uitschakelen. Dit creëert een tijdelijke, omkeerbare chemische menopauze.

Hoe werken GnRH-analogen?

Normale situatie:
• Hypothalamus (in hersenen) maakt GnRH
• GnRH stimuleert hypofyse → maakt FSH en LH
• FSH en LH stimuleren eierstokken → maken oestrogeen en progesteron
• Cyclische hormoonschommelingen ontstaan

Met GnRH-analogen:
• GnRH-analoog bindt aan GnRH-receptoren
• Eerst overstimulatie (flare-up) eerste 2 weken
• Dan down-regulatie: receptoren worden ongevoelig
• Hypofyse stopt met FSH/LH productie
• Eierstokken stoppen met hormoonproductie
• Resulthormoonspiegels zoals in menopauze

Waarom werkt dit bij PMDD?

PMDD wordt veroorzaakt door een abnormale hersengevoeligheid voor normale hormoonschommelingen. Door hormonen volledig uit te schakelen:
• NIET: Geen hormoonschommelingen meer
• NIET: Geen cyclusfasen
• NIET: Geen triggers voor PMDD-symptomen
• 80-90% verbetering PMDD-symptomen

Dit bewijst ook de diagnose PMDD - als symptomen verdwijnen onder GnRH, is hormoonschommeling de oorzaak.

Wanneer worden GnRH-analogen overwogen?

GnRH-behandeling is geen eerste keus maar wordt gebruikt bij therapieresistente PMDD. Eerst probeer je meestal SSRIs of anticonceptiepillen. GnRH wordt overwogen bij:

Medische indicaties

1. Therapieresistente PMDD
• Meerdere SSRIs hebben niet voldoende geholpen
• Anticonceptiepil heeft niet gewerkt of werd niet verdragen
• Leefstijlaanpassingen en psychologische behandeling onvoldoende effect
• Ernstige symptomen met grote impact op dagelijks leven

2. Diagnostische test (GnRH-test)
• Twijfel over PMDD-diagnose vs andere aandoening
• Voor beslissing tot chirurgische behandeling
• Voorspellen of operatie effectief zal zijn

3. Overbrugging naar operatie
• Wachtlijst voor hysterectomie/oophorectomie
• Symptoomverlichting tijdens voorbereidingstijd
• Het PMDD Veerkracht Programma biedt ondersteuning tijdens deze overbruggingsperiode

4. Tijdelijke oplossing
• Intensieve periode (studie, werk, relatie)
• Afwachten natuurlijke menopauze (perimenopauze)

Voorwaarden voor behandeling

Medisch:
• Duidelijke PMDD-diagnose (minimaal 2 cycli DRSP tracking)
• DEXA-scan (botdichtheid) normaal
• Geen contra-indicaties

Praktisch:
• Begrip van werking en bijwerkingen
• Bereid tot add-back therapie (hormoonvervanging)
• Regelmatige controles mogelijk
• Financiële mogelijkheden (kostbare behandeling)
• Overweeg ondersteuning via het PMDD Veerkracht Programma tijdens deze intensieve behandeling
• Overweeg ondersteuning via het PMDD Veerkracht Programma tijdens deze intensieve behandeling

Welke GnRH-analogen worden gebruikt?

Leuproreline (Lucrin Depot, Enantone)

Toediening: Injectie (intramusculair) Frequentie: 1x per maand of 1x per 3 maanden Dosering: 3.75 mg/maand of 11.25 mg/3 maanden

Voordelen:
• Langdurige ervaring
• Betrouwbare werking
• Flexibele doseringen

Nadelen:
• Pijnlijke injectie
• Maandelijks zorgbezoek (bij 1-maands variant)

Gosereline (Zoladex)

Toediening: Implantaat (subcutaan, in buikwand) Frequentie: 1x per maand of 1x per 3 maanden Dosering: 3.6 mg/maand of 10.8 mg/3 maanden

Voordelen:
• Minder pijnlijk dan injectie
• Geleidelijke afgifte

Nadelen:
• Technisch moeilijker te plaatsen
• Soms implantaat voelbaar onder huid

Triptoreline (Decapeptyl, Gonapeptyl)

Toediening: Injectie (intramusculair) Frequentie: 1x per maand of 1x per 3 maanden Dosering: 3.75 mg/maand of 11.25 mg/3 maanden

Vergelijkbaar met leuproreline

Nafareline (Synarel) - Nasale spray

Toediening: Neusspray Frequentie: 2x per dag Dosering: 200-400 mcg/dag

Voordelen:
• Thuis toe te dienen
• Geen injecties
• Makkelijk te stoppen

Nadelen:
• 2x daags (compliance)
• Neus-/keelirritatie
• Minder vaak beschikbaar in Nederland/België

Behandelprotocol en tijdlijn

Fase 1: Voorbereiding (maand 0)

Intake en onderzoeken:
• Uitgebreide PMDD-diagnose bevestiging
• DEXA-scan (botdichtheid meten)
• Bloedonderzoek (baseline hormonen, leverwaarden)
• Bespreking add-back therapie
• Informed consent

Praktisch:
• Start GnRH bij dag 1-3 van menstruatiecyclus (ideaal)
• Of elk moment (met anti-conceptie eerste maand)

Fase 2: Flare-up periode (week 1-2)

Wat gebeurt er:
• Eerste 7-14 dagen overstimulatie van eierstokken
• Tijdelijke verhoging oestrogeen/progesteron
• PMDD-symptomen kunnen VERERGEREN

Symptomen flare-up:
• Versterkte PMDD-symptomen
• Opgeblazen gevoel
• Hoofdpijn
• Stemmingswisselingen

Hoe ermee omgaan:
• Verwachting managen (dit is normaal!)
• Eventueel SSRI continueren eerste maanden
• Pijnstillers bij hoofdpijn
• Rustperiode inplannen
• Gebruik emotieregulatie technieken voor stemmingswisselingen

Fase 3: Down-regulatie (week 3-4)

Wat gebeurt er:
• Hormoonproductie schakelt uit
• Oestrogeen en progesteron dalen naar menopauze-niveau
• PMDD-symptomen verdwijnen snel

Eerste menopauze symptomen:
• Opvliegers beginnen
• Nachtelijk zweten
• Slaperigheid
• Droge slijmvliezen (ogen, mond, vagina)

Fase 4: Stabiele chemische menopauze (maand 2-6)

Wat gebeurt er:
• Volledige onderdrukking hormonen
• PMDD-symptomen verdwenen (80-90%)
• Menopauze symptomen aanwezig
• Start add-back therapie (zie hieronder)

Fase 5: Langetermijn onderhoud of afbouwen

Optie A: Langetermijn (max 6-12 maanden zonder add-back)
• Met add-back: onbeperkt mogelijk
• Regelmatige DEXA-scans (jaarlijks)
• Monitoring bijwerkingen

Optie B: Diagnostische test → Stop na 3-6 maanden
• Evaluatie: waren PMDD-symptomen weg?
• Besluit: doorgaan met alternatieve behandeling of operatie

Optie C: Overbrugging → Stop bij operatiedatum

Add-back therapie: Essentieel voor langetermijn gebruik

Waarom add-back therapie nodig is

Langdurig lage oestrogeen veroorzaakt:
• Botverlies (osteoporose risico)
• Cardiovasculaire risico's
• Ernstige menopauze klachten
• Urogenitale atrofie (droge vagina, blaasklachten)
• Cognitieve effecten (concentratie, geheugen)

Add-back = het toevoegen van kleine hoeveelheid hormonen (vergelijkbaar met hormoonvervanging na operatie)

Add-back protocollen

Standaard add-back (meest gebruikt):
• Oestrogeen (laag-dosis): estradiol 1-2 mg/dag
• Progestageen: dydrogesteron 10 mg of micronized progesteron 100 mg
• Continue toediening (geen pilstop)

Alleen-oestrogeen add-back:
• Estradiol 1-2 mg/dag
• GEEN progestageen
• Alleen bij vrouwen zonder baarmoeder of met Mirena

Tibolone add-back:
• Tibolone 2.5 mg/dag
• Synthetisch hormoon (werkt op oestrogeen, progestageen én androgeen receptoren)
• Mogelijk gunstiger bijwerkingenprofiel

Wanneer start je add-back?

Optie 1: Direct vanaf start (aanbevolen)
• Minimaal botverlies
• Minder ernstige menopauze symptomen
• Mogelijk kleine vermindering effectiviteit PMDD-behandeling (maar meestal acceptabel)

Optie 2: Na 3-6 maanden
• Eerst zien of PMDD-symptomen verdwijnen (diagnostisch)
• Dan add-back toevoegen
• Meer botdichtheidsverlies

Wat als add-back PMDD triggert?

Bij 10-20% vrouwen kan zelfs lage-dosis add-back PMDD-achtige symptomen veroorzaken:

Oplossingen:
• Verlaag dosis - minimale effectieve dosis zoeken
• Alleen oestrogeen - skip progestageen (alleen bij vrouwen zonder baarmoeder)
• Switch naar andere vorm - bijv. transdermaal ipv oraal
• Tibolone proberen - soms beter getolereerd
• Accepteren zonder add-back - kortdurend (max 6-12 maanden) en overweeg operatie

Effectiviteit en resultaten

Symptoomverbetering

80-90% significante verbetering:
• Vrijwel complete eliminatie PMDD-symptomen
• Terugkeer naar baseline (goede fase) continu
• Enorme verbetering kwaliteit van leven

Bij 10-20%: onvoldoende effect Mogelijke redenen:
• PMDD was niet de primaire diagnose
• Comorbide psychiatrische aandoening (niet-cyclisch)
• Add-back veroorzaakt symptomen
• Andere niet-gediagnosticeerde aandoening

Welke symptomen verbeteren?

Vrijwel complete verbetering:
• Stemmingswisselingen
• Prikkelbaarheid en boosheid
• Angst en spanning
• Depressieve gevoelens
• Suïcidale gedachten
• Gevoel van overweldigd zijn
• Energieniveau

Matige-goede verbetering:
• Fysieke symptomen zoals hoofdpijn en buikpijn
• Opgeblazen gevoel en waterretentie
• Pijnlijke borsten
• Concentratieproblemen

Voor symptomen die blijven, kunnen emotieregulatie technieken helpen.

Bijwerkingen en hoe ermee om te gaan

Verwachte "bijwerkingen" (= menopauze symptomen)

Opvliegers en nachtelijk zweten (80-90%):
• Meest frequent en vaak meest hinderlijk
• Beginnen na 2-3 weken
• Verminderen met add-back therapie
• Extra tips:
* Laagjes kleding * Koele slaapkamer * Vermijd triggers (cafeïne, alcohol, pittig eten) * Ventilator bij bed

Vaginale droogheid en atrofie (70%):
• Droogheid, jeuk, branderig gevoel
• Pijn bij gemeenschap
• Verhoogd risico blaasontstekingen

Oplossingen:
• Lokaal oestrogeen (Gynoflor, Ovestin creme/zetpillen) - zie ook hormoonvervanging opties
• Glijmiddel tijdens gemeenschap
• Regelmatige seksuele activiteit (bevordert doorbloeding)
• Adequate hygiëne

Verminderd libido (60%):
• Lager oestrogeen = lager libido
• Droge vagina maakt seks pijnlijk = minder zin
• Add-back helpt gedeeltelijk

Vermoeidheid (40-50%):
• Vooral eerste maanden
• Neemt af met add-back
• Zorg voor voldoende slaap
• Regelmatige beweging helpt

Stemmingssymptomen (20-30%):
• Prikkelbaarheid
• Emotionele labiliteit
• Depressieve stemming
• Let op: dit zijn menopauze-symptomen, NIET PMDD
• Add-back lost dit op

Hoofdpijn (30%):
• Vooral eerste maanden
• Paracetamol/ibuprofen
• Neemt af in tijd

Gewrichtsklachten, spierpijn (20-30%):
• Lage oestrogeen beïnvloedt gewrichten
• Sommige vrouwen gebruiken magnesium en omega-3 (bespreek met arts)
• Regelmatige beweging essentieel

Langetermijn risico's (bij gebruik zonder add-back)

Osteoporose:
• 1-3% botverlies per jaar zonder oestrogeen
• Vooral eerste jaren menopauze/GnRH
• Add-back therapie voorkomt vrijwel volledig
• DEXA-scans monitoren

Cardiovasculair:
• Verhoogd risico zonder oestrogeen
• Add-back beschermt

Cognitief:
• Concentratieproblemen
• Geheugenproblemen (reversibel)
• Add-back voorkomt

Urogenitaal:
• Atrofie (verschrompeling) vaginale weefsels
• Blaasklachten
• Lokaal oestrogeen nodig

Kosten en vergoeding

Nederland

GnRH-analogen:
• €400-600 per injectie (1-maands)
• €1200-1500 per injectie (3-maands)
• Vergoed via basisverzekering (na eigen risico) bij medische indicatie
• Specialist (gynaecoloog) moet voorschrijven

Add-back therapie:
• Estradiol: €10-30/maand
• Progestageen: €10-20/maand
• Vergoed via basisverzekering

Controles en onderzoeken:
• DEXA-scan: vergoed bij indicatie
• Specialist consults: vergoed

België

GnRH-analogen:
• Terugbetaling via mutualiteit (RIZIV/INAMI)
• Remgeld afhankelijk van product
• Gynaecoloog moet voorschrijven

Totaal per jaar:
• Zonder verzekering: €5.000-7.000
• Met verzekering: eigen risico + eventuele remgelden

Stoppen met GnRH-behandeling

Hoe stop je?

Simpel: gewoon stoppen
• Geen afbouw nodig (zoals bij SSRIs)
• Effect werkt uit na 1-3 maanden (afhankelijk van depot)
• Eierstokken herstarten vanzelf

Wat gebeurt er na stoppen?

Week 1-4: Nog steeds chemische menopauze Week 4-12: Geleidelijk herstel eierstokfunctie
• FSH/LH productie herstart
• Eierstokken worden weer actief
• Eerste eisprong na 2-3 maanden

Maand 3-4: Eerste menstruatie Maand 4-6: Cyclus normaliseert

Gebruik DRSP tracking of de PMDD Veerkracht App om je cyclus en symptomen te monitoren tijdens herstel.

PMDD keert terug:
• Symptomen komen terug zodra cyclus herstart
• Vaak in zelfde mate als voor behandeling
• Overweeg dan andere opties zoals SSRIs, CGT of chirurgie
• Bereid alternatieve behandeling voor

Direct doorgaan naar alternatieve behandeling

Overgang naar operatie:
• Plan hysterectomie/oophorectomie
• Laatste GnRH-injectie tot operatie
• Naadloze overgang (geen PMDD-terugkeer)

Overgang naar andere medicatie:
• Start SSRI laatste maand GnRH
• Start anticonceptiepil bij eerste eisprong
• Overbrugt periode tot cyclus stabiel

GnRH-test voor operatiebeslissing

Wat is een GnRH-test?

Een diagnostische test van 3-6 maanden GnRH-behandeling om:
• Te bevestigen dat PMDD hormonaal gedreven is
• Te voorspellen of chirurgische menopauze (operatie) zal werken
• Ervaren hoe leven zonder hormonen voelt

Lees meer over de GnRH-test als voorbereiding op operatie.

Protocol GnRH-test

Maand 1-3: GnRH zonder add-back
• Pure chemische menopauze
• Evalueer: verdwijnen PMDD-symptomen?
• Evalueer: hoe zijn menopauze symptoms?

Beslissing:
• PMDD verdwenen: Diagnose bevestigd, operatie zal waarschijnlijk werken
• Symptomen blijven: PMDD is niet (enige) diagnose, operatie niet zinvol - overweeg andere behandelopties of psychologische hulp

Wat als GnRH-test positief?

Opties:
• Doorgaan GnRH met add-back - langetermijn management met hormoonvervanging
• Operatie plannen - definitieve oplossing (hysterectomie + oophorectomie)
• Alternatieve behandeling - andere medicatie of psychologische behandeling met nieuwe inzichten

Vergelijking met andere behandelingen

GnRH-behandeling is intensief maar zeer effectief. Hier zie je hoe het zich verhoudt tot SSRIs, anticonceptiepillen en chirurgische behandeling:

Effectiviteit voor PMDD:
• GnRH-analogen: 80-90%
• SSRIs: 60-70%
• Anticonceptiepil: 40-50%
• Operatie: 90-95%

Hoe snel werkt het:
• GnRH-analogen: 2-4 weken
• SSRIs: 1-3 dagen
• Anticonceptiepil: 2-3 maanden
• Operatie: Direct

Is het omkeerbaar:
• GnRH-analogen: Ja
• SSRIs: Ja
• Anticonceptiepil: Ja
• Operatie: Nee (definitief)

Bijwerkingen:
• GnRH-analogen: Menopauze symptomen
• SSRIs: Mild (misselijkheid, libido)
• Anticonceptiepil: Variabel
• Operatie: Chirurgisch, definitieve menopauze

Kosten per jaar:
• GnRH-analogen: €5.000-7.000
• SSRIs: €100-300
• Anticonceptiepil: €200-400
• Operatie: Eenmalig €8.000-15.000

Voor veel vrouwen is het PMDD Veerkracht Programma een waardevolle aanvulling tijdens GnRH-behandeling, met tracking tools via de PMDD Veerkracht App om symptomen te monitoren.

Belangrijke vragen aan je gynaecoloog

Voor start GnRH-behandeling:
• Is GnRH geschikt voor mijn situatie?
• Welke GnRH-analoog raadt u aan (frequentie, merk)?
• Wanneer starten we add-back therapie?
• Welk add-back protocol gaan we gebruiken?
• Hoe vaak zijn controles nodig?
• Wat zijn tekenen dat ik direct contact moet opnemen?
• Wat is het plan na GnRH (langetermijn)?
• Is dit diagnostisch (test) of therapeutisch (behandeling)?
• Wat zijn de kosten en vergoeding?

Wanneer GnRH NIET geschikt is

Absolute contra-indicaties:
• Zwangerschap (of zwangerschapswens komende maanden)
• Borstvoeding
• Ernstige osteoporose (botontkalking)
• Onverklaarde vaginale bloedingen
• Hormoongevoelige kanker

Relatieve contra-indicaties:
• Jong (< 25 jaar) - eerst andere opties
• Hartvaatziekten
• Lage botdichtheid (osteopenie)
• Ernstige depressie (niet-PMDD gerelateerd)
• Financiële beperkingen

Praktische checklist GnRH-behandeling

Voorbereiding:
• PMDD-diagnose bevestigd (2+ cycli DRSP)
• DEXA-scan uitgevoerd (botdichtheid)
• Bloedonderzoek (baseline)
• Add-back protocol besproken
• Kosten en vergoeding geregeld
• Informed consent getekend

Tijdens behandeling:
• Symptoomdagboek bijhouden via PMDD Veerkracht App (evalueer effect)
• Add-back therapie trouw innemen
• Regelmatige controles (gynaecoloog)
• Adequate calcium en vitamine D inname (bespreek dosering met arts)
• Regelmatige beweging (botgezondheid)
• Symptomen menopauze managen

Evaluatie (na 3-6 maanden):
• Zijn PMDD-symptomen verdwenen?
• Zijn menopauze symptomen acceptabel?
• Is add-back effectief en getolereerd?
• Wat is het vervolg plan: doorgaan, operatie, of andere aanpak?

Het PMDD Veerkracht Programma helpt je door dit proces met dagelijkse ondersteuning en tracking tools.

---

*Dit artikel is bedoeld voor educatieve doeleinden en vervangt geen medisch advies. GnRH-behandeling moet altijd onder begeleiding van een gynaecoloog of endocrinoloog. PMDD Veerkracht is geen medische instelling maar biedt ondersteuning en informatie voor vrouwen met PMDD.*

Laatste update: November 2024 Leestijd: 20 minuten Medisch gereviewed: In afwachting